W stronę raju… Historia i symbolika klasztornych ogrodów
1 czerwca 2014 – 31 marca 2015
Od maja do końca września: 10.00–18.00
Od października do marca: 10.00–16.00
Zobacz plansze z wystawy – kliknij
Mnisi od samego początku dbali, aby ich siedziby były otoczone różnoraką roślinnością. Szybko bowiem dostrzeżono, że ogród daje możliwość nie tylko uprawy na cele ściśle użytkowe, dostarczenia codziennej strawy, wykonywania obowiązku pracy ręcznej; klasztorni medycy przygotowywali z uprawianych roślin i ziół napoje, w tym wywary, a oprócz tego maści do smarowania lub okłady. Ogród daje również możliwość wytchnienia, ale przede wszystkim może być miejscem modlitwy, rozmyślania o pięknie Bożych dzieł, tym bardziej, że roślinom i kwiatom nadawano znaczenie symboliczne. Biała lilia przykładowo symbolizuje dziewictwo, purpurowa róża — męczeństwo, a fiołek — pokorę. Rośliny stanowiły najczęściej powtarzany motyw dekoracyjny w rzeźbie, architekturze czy malarstwie — jak choćby na sklepieniach tynieckiego krużganka czy romańskich kapitelach, które można zobaczyć w naszym muzeum; widzimy je również na prezentowanych na obecnej wystawie kielichach i ornatach.
W czasach karolińskich ukształtował się schemat klasztornej zabudowy w kształcie czworoboku, w jego centrum umieszczono ogród otoczony krużgankami. Taki klasztor przedstawia plan opactwa Sankt Gallen. Taki model klasztoru powtarza i rozwija późniejsza ikonografia związana nie tylko z opactwami benedyktyńskimi. Nawet tam, gdzie nie ma centralnego wirydarza, jak w eremach kamedułów, widać jednak klasztor w otoczeniu ogrodów i lasów; często tworzą rozległe, wzorcowo uporządkowane założenia, w których można rozpoznać z łatwością części uprawne, kwatery z ziołami i sady owocowe. Widać to na eksponowanych na wystawie przedstawieniach eremów kamedulskich — warszawskich Bielan czy Turynu.
Tynieckie ogrody, wzmiankowane od XV w., znajdowały się na północno-zachodnim zboczu wzgórza klasztornego; sad ten graniczył z kolejnym, zlokalizowanym na południowym zboczu sąsiedniego wzgórza, Winnicy. Podczas działań wojennych w 1770 i 1771 r. opactwo zamienione zostało przez konfederatów barskich w twierdzę, a w wyniku oblężenia klasztoru zniszczono niemal doszczętnie całe jego otoczenie. Opat Florian Janowski, podejmując odbudowę kościoła i klasztoru w latach 80. XVIII w., zaplanował również nowy ogród u wschodniego podnóża wzgórza klasztornego. Otrzymał on kształt nieregularnego trapezu na trzech tarasach, łagodnie opadających od północy w kierunku południowym. Otoczono go murem, a u północnego szczytu, przy drodze do klasztoru, wykonano zadaszoną bramę z figurą św. Benedykta w zwieńczeniu. Dziełem opata Janowskiego jest również wysadzana lipami, prowadząca do klasztoru aleja. Mimo kasaty opactwa i kolejnych zawieruch dziejowych ogród opata Janowskiego w ogólnym zarysie przetrwał do naszych czasów. Kiedy zaś odbudowano już niemal całość opactwa, jego ogród staje u progu kolejnej szansy na odzyskanie swej świetności, o czym świadczą zamieszczone na wystawie koncepcje jego rewaloryzacji.
Wspomniany plan Sankt Gallen ukazuje jednak również inny wymiar: klasztor staje się syntezą dwóch biblijnych obrazów — rajskiego ogrodu z pierwszej księgi Biblii oraz miasta zbudowanego w formie czworoboku z ostatniej księgi Pisma Świętego czyli Apokalipsy. Utracona przez pierwszych ludzi harmonia życia z Bogiem w raju oraz oczekiwana przez chrześcijan nowa Jerozolima jak gdyby poprzez zasłonę symboliki klasztornych zabudowań i ogrodu, celebrowaną przez mnichów liturgię i podejmowaną przez nich pracę, stają się widzialne już tu i teraz.
Wszystkie te obrazy klasztornego ogrodu układają się w długi łańcuch tradycji łącząc praktyczny wymiar życia z głęboką symboliką religijną. Stały się one inspiracją dla obecnej wystawy i zaproszeniem do spojrzenia przez pryzmat klasztornego wirydarza, uprawianych tam roślin, piękna otaczającej go architektury, na ten najwspanialszy „pierwszy ogród”, za którym tęsknimy i do którego zmierzamy, a nade wszystko zaproszeniem do refleksji i poszukiwania wewnętrznej harmonii i pokoju.
Kurator: br. Michał Gronowski OSB
Koordynator: Marta Sztwiertnia
Opracowanie graficzne: Katarzyna Bruzda
Współpraca: dr inż. Beata Gawryszewska (SGGW), br. Borys Kotowski OSB, prof. dr hab. Zbigniew Mirek (Instytut Botaniki PAN), dr Wojciech Podstolski (Ogród Botaniczny UW), mgr inż. Maria Uzarowicz (Ogród Botaniczny UJ)
Konsultacja: o. Szymon Hiżycki OSB
Partnerzy:
Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego
Instytut Botaniki im. Władysława Szafera Polskiej Akademii Nauk
Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego
Sponsor wystawy:
memes.pl S.A.
Sprzęt ogrodniczy na wystawę zapewniła firma Leroy Merlin
